Leszek Kołakowski

Nauka i edukacja

Leszek Kołakowski, urodzony 23 października 1927 w Radomiu, a zmarły 17 lipca 2009 w Oksfordzie, był osobą, której wkład w filozofię, literaturę i politykę jest niezaprzeczalny. Był to polski filozof, literat oraz aktywny działacz polityczny. W trakcie swojej kariery pełnił rolę eseisty, publicysty i prozaika, a także popularyzował wiedzę w różnych dziedzinach.

Kołakowski osiągnął tytuł profesora zwyczajnego, będąc związanym z Uniwersytetem Warszawskim oraz Oksfordzkim, gdzie integrował swoje wiedzę i doświadczenia. Jego działalność przyniosła mu szereg zaszczytów, w tym członkostwo w Polskiej Akademii Nauk, a także nobilitację jako kawalera Orderu Orła Białego. W roku 1983 uhonorowano go Nagrodą Erazma, a w 2003 Nagrodą Klugego, oprócz wielu innych wyróżnień.

W obszarze filozofii Kołakowski koncentrował się głównie na historii filozofii, szerszej historii idei oraz filozofii kultury i religii. Na Uniwersytecie Warszawskim pełnił rolę kierownika Katedry Historii Filozofii Nowożytnej. Jego zaangażowanie w politykę miało różne oblicza; jako młody socjalista współprzyczał się do władz Polski Ludowej, jednak z czasem, stając się rewizjonistą, wszedł z nimi w konflikt.

Jego opozycyjna postawa stała się wyraźna szczególnie po protestach z 1968 roku, co zmusiło go do emigrowania. W swoich działaniach aktywnie wspierał opozycję antykomunistyczną, a jego zaangażowanie odzwierciedlało się w uczestnictwie w takich organizacjach jak Komitet Obrony Robotników (KOR). Kołakowski dążył do upowszechniania filozofii poprzez swoje książki, z których jedna doczekała się ekranizacji w czasach III Rzeczpospolitej. Oprócz tego, regularnie występował w telewizji, gdzie jego wykłady były również publikowane na papierze.

Życiorys

Leszek Kołakowski, wybitny polski filozof, swoje dzieciństwo oraz lata szkolne spędził w Radomiu oraz Łodzi. Mieszkał tam aż do września 1939 roku, pod opieką swojego ojca. Po wybuchu II wojny światowej, aż do 1942 roku, jego miejsce pobytu zmieniło się na wieś Skórnice, a następnie Garbatka koło Kozienic. W szczególności w 1943 roku, czas spędzał również w Warszawie, gdzie był współlokatorem ratowanych przez Ireny Sendlerowej Żydów. Tragiczne wydarzenia miały miejsce w 1943 roku, kiedy aresztowano jego ojca, który został zgładzony przez Gestapo na Pawiaku.

Po utracie ojca, opiekę nad młodym Kołakowskim przejęła ciotka zamieszkująca na Żoliborzu, później zaś zamieszkał na Saskiej Kępie, u Kazimierza Błeszyńskiego. W końcowej fazie okupacji, Leszek ukończył małą maturę, której część zdawał w Warszawie, a inną w Radomiu. Już wówczas deklarował się jako „bezwyznaniowy”.

Mój ojciec uważał, że chrzest dzieci jest niewłaściwy. Miał pod tym względem przekonania podobne jak anabaptyści. Człowiek może się ochrzcić, kiedy jest już starszy, z własnej woli.

Na przełomie 1945 roku Kołakowski przeniósł się do Łodzi, gdzie rozpoczął swoją drogę akademicką na Uniwersytecie Łódzkim. Już wtedy zaangażował się w działalność polityczną, wstępując do komunistycznego Akademickiego Związku Walki Młodych „Życie” oraz Polskiej Partii Robotniczej (PPR). W 1949 roku, razem z małżonką, przeprowadził się do Warszawy, gdzie początkowo mieszkał w domu studenckim, a następnie w własnym lokum na Mokotowie.

W marcu 1950 roku, Kołakowski był jednym z ośmiu studentów, członków PZPR, którzy wystosowali list otwarty atakujący Władysława Tatarkiewicza. Ich protest dotyczył politycznych wypowiedzi na seminarium, które podważały wartości budowania socjalizmu w Polsce. Kilka miesięcy później, Tatarkiewicz został usunięty z uczelni, a Kołakowski, jako członek PZPR, otrzymał stanowisko w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR.

Doktorat Kołakowskiego, dotyczący filozofii Barucha Spinozy, został obroniony w 1953 roku. Był jednym z głównych inicjatorów warszawskiej szkoły historyków idei. W latach 1957–1968 pełnił funkcję kierownika katedry historii filozofii nowożytnej na Uniwersytecie Warszawskim. Jako czołowy rewizjonista marksistowski, według Adama Michnika, stanowił „przywódcę intelektualnego i moralnego rewolty duchowej polskiego Października” z 1956 roku. W 1957 roku został redaktorem naczelnym „Studiów Filozoficznych”.

Rok 1965 okazał się przełomowy, gdyż Kołakowski, z Marią Ossowską oraz Tadeuszem Kotarbińskim, przygotował opinię na temat pojęcia wiadomości. Została ona wykorzystana jako obrona w procesie Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, którzy zostali oskarżeni o rozpowszechnianie „fałszywych wiadomości”.

21 października 1966 roku Kołakowski wygłosił wykład na Wydziale Historycznym UW pt. „Rozwój kultury polskiej w ostatnim 10-leciu”, który stanowił refleksję nad sytuacją w polskiej kulturze. Nie był to jednak początek nowej drogi, a raczej zwieńczenie przemyśleń dotyczących relacji między marksizmem a religią. W eseju z 1965 roku o Jezusie Chrystusie, podkreślił:

Osoba i nauka Jezusa nie mogą zostać usunięte z naszej kultury ani unieważnione, jeśli kultura ta ma istnieć i tworzyć się nadal.

Kołakowski był surowo oceniany za swoją krytykę władz. Jeszcze 27 października 1966 roku, za swoje radykalne podejście do nauczania, został wydalony z PZPR. W obronie jego osoby skierowano do KC list podpisały znane osobistości takie jak: Paweł Beylin, Marian Brandys, Jacek Bocheński, Tadeusz Konwicki, Igor Newerly, Julian Stryjkowski i Wiktor Woroszylski. W 1968 roku, z powodu wydarzeń marcowych, odebrano mu prawo do wykładowania oraz publikacji, co zmusiło go do emigracji.

Po krótkim pobycie w Paryżu, Kołakowski przeniósł się do Montrealu, gdzie w latach 1968–1969 prowadził wykłady na Uniwersytecie McGilla, a następnie osiedlił się w Kalifornii. Po roku wykładów w Berkeley, osiedlił się na stałe w Anglii. Tam mieszkał aż do swojej śmierci. W jego dorobku znajduje się znany esej pt. Tezy o nadziei i beznadziejności, publikowany w paryskiej „Kulturze” w 1971 roku, który stanowił podstawę dla strategii opozycji antykomunistycznej, inspirując m.in. powstanie KOR-u i Uniwersytetu Latającego.

W grudniu 1975 roku, Kołakowski został sygnatariuszem protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (znany jako List 59). Zasłynął także z pomysłu na utworzenie wolnych związków zawodowych w PRL. Udzielał wsparcia Polskiemu Porozumieniu Niepodległościowemu, a w latach 1977–1980 przedstawiał KOR za granicą, organizując kontakty między KOR-em a emigracją.

Po przejściu na stałe do Anglii, związany był z Uniwersytetem Oksfordzkim, gdzie nauczał w All Souls College od 1972 do 1991 roku. Po odejściu na emeryturę, przyznano mu tytuł Honorary Member of Staff. Wykładał również na Uniwersytecie Yale, Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley oraz Uniwersytecie Chicagowskim, gdzie piastował stanowisko profesora wizytującego.

W 1991 roku Kołakowski został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. Został także członkiem Fundacji im. Stefana Batorego oraz Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, a także członkiem honorowym Radomskiego Towarzystwa Naukowego. 29 kwietnia 2005 roku, z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Garbatki, otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Gminy Garbatka-Letnisko, ponieważ spędził tam część swoich młodzieńczych lat podczas II wojny światowej.

Leszek Kołakowski zmarł 17 lipca 2009 roku w szpitalu w Oksfordzie. Jego prochy sprowadzono do Polski 28 lipca, a 29 lipca spoczęło na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 2A-aleja zasłużonych-6).

Rodzina

Leszek Kołakowski był synem Jerzego Juliana Kołakowskiego, który znany był jako aktywista społeczny oraz pedagog publikujący pod pseudonimem Jerzy Karon. Matkę Leszka stanowiła Lucyna Eugenia z Pietrusiewiczów, siostra Stefana Pietrusiewicza, ministra budownictwa, oraz Wiktora Pietrusiewicza, przedwojennego prezydenta Radomia. Niestety, zmarła ona w szpitalu psychiatrycznym w Tworkach, gdy Leszek miał zaledwie trzy lata.

Jego babka, Aniela z Siedleckich, miała nie Żydowskie korzenie, gdyż pochodziła z neofickiej rodziny żydowskiej. Była córką Majera oraz Chany z Piórów. Rodzina Kołakowskich, od strony ojca, miała chłopskie oraz mazurskie pochodzenie. Najstarszym znanym przodkiem rodziny jest Michał Kołakowski, ewangelik, który w pierwszej połowie XIX wieku mieszkał w Bartkach w parafii Marwałd (Marwalde).

W życiu prywatnym, żoną Kołakowskiego była Tamara z domu Dynenson, urodzona w 1928 roku, która zmarła w 2019 roku. Z wykształcenia była psychiatrą. Para doczekała się córki, Agnieszki Kołakowskiej.

Prace filozoficzne

Leszek Kołakowski, wybitny filozof i myśliciel, w swojej twórczości podjął różnorodne tematy i zagadnienia dotyczące nie tylko myśli filozoficznej, ale i kontekstu kulturowego, w jakim funkcjonował. Jego pierwszym tekstem, który został skonfiskowany przez cenzurę, a zarazem tym, który zaczął żyć poza oficjalnym obiegiem, był napisany w 1956 roku dla „Po Prostu” manifest zatytułowany Czym jest socjalizm.

Rok później, w 1957, Kołakowski opublikował w tym samym piśmie tekst Sens ideowy pojęcia lewicy, który, obok cyklu esejów „Światopogląd a życie codzienne” dla „Przeglądu Kulturalnego”, przyczynił się do formowania rewizjonizmu marksistowskiego w Polsce. Interesującym jest fakt, że Sens ideowy pojęcia lewicy został przetłumaczony na język angielski jako The Concept of the Left i znalazł się w pierwszej antologii pism Nowej Lewicy, zatytułowanej The New Left Reader, wydanej w 1969 roku.

Kolejnym ważnym artykułem Kołakowskiego z 1957 roku był Spisek pięknoduchów. Odpowiedzialność i historia, który opublikowano w „Nowej Kulturze”. Praca ta znalazła się w pierwszym wydaniu jego esejów w języku angielskim, zatytułowanym Marxism and Beyond: On Historical Understanding and Individual Responsibility, przetłumaczonym przez Jane Zielonko w 1969 roku.

W 1958 roku Kołakowski zaprezentował monografię Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, w której umiejętnie połączył warsztat historyka filozofii z historią idei, co pozwoliło mu wyraźniej zdefiniować swój punkt widzenia na dzieje myśli filozoficznej. Jego zainteresowania filozofią XVII wieku przejawiały się również w kolejnych pracach.

W 1965 roku opublikował znane studium Świadomość religijna i więź kościelna, które z jednej strony zostało odczytane jako krytyka realnego socjalizmu, a z drugiej jako głęboka analiza przemian religijności w XVII wieku. Kołakowski wskazywał na napięcie pomiędzy indywidualną religijnością a wymaganiami wspólnotowego kościoła, zwłaszcza w kontekście ruchów protestanckich.

W latach 1968–1976 filozof stworzył trzytomowe dzieło Główne nurty marksizmu. Powstanie, rozwój, rozkład, w którym wnikliwie przedstawił rozwój marksizmu, obalając wiele mitów związanych z tym tematem, szczególnie w kontekście państw za żelazną kurtyną. Po roku 1966 jego zainteresowania obróciły się ku filozofii kultury oraz etyki, co zaowocowało różnymi publikacjami, takimi jak Kultura i fetysze, Obecność mitu oraz Husserl i poszukiwanie pewności.

Pod koniec swojej kariery intelektualnej Kołakowski skupił się na historii myśli filozoficznej, zwłaszcza od XVIII wieku, badając liberalizm i kulturę religijną. Jego twórczość obejmuje również teksty literackie, w których poruszał zagadnienia filozoficzne. Dobrym przykładem może być zbiór 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych, który stał się inspiracją dla cyklu filmów animowanych „Czternaście bajek z Królestwa Lailonii Leszka Kołakowskiego”.

Inne literackie utwory, takie jak Rozmowy z Diabłem oraz Cztery bajki o identyczności, także podejmują tematykę filozoficzną, wykorzystując przystępną formę bajek do analizy złożonych problemów i paradoksów myśli filozoficznej.

W 1996 roku nagrał dla Telewizji Polskiej 30 miniwykładów dotyczących kluczowych zagadnień filozofii kultury, takich jak władza, tolerancja, zdrada, równość, sława i kłamstwo. Otrzymały one później formę książkową pod tytułem Mini wykłady o maxi sprawach. Dodatkowo, w 2004 roku rozpoczął cykl wykładów telewizyjnych zatytułowany O co nas pytają wielcy filozofowie.

Publikacje

Oto lista publikacji Leszka Kołakowskiego, które obejmują szeroki zakres tematów związanych z filozofią oraz refleksją nad życiem społecznym i religijnym. Jego prace ukazują różnorodność podejść do kwestii myśli filozoficznej oraz jej wpływu na codzienność:

  • Szkice o filozofii katolickiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955,
  • Wykłady o filozofii średniowiecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956,
  • Światopogląd i życie codzienne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957,
  • Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968, Zbigniew Mentzel (red.), Puls, Londyn 1989, wyd. II Londyn, 2002,
  • Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958,
  • Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia XVII wieku. Francja, Holandia, Niemcy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959 (antologia tekstów filozoficznych),
  • Notatki o współczesnej kontrreformacji, Książka i Wiedza, Warszawa 1962,
  • 13 bajek z Królestwa Lailonii dla dużych i małych, Czytelnik, Warszawa 1963,
  • Klucz niebieski albo opowieści budujące z historii świętej zebrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964,
  • Rozmowy z diabłem, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965,
  • Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965,
  • Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia egzystencjalna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965 (antologia tekstów filozoficznych; z Krzysztofem Pomianem),
  • Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966,
  • Kultura i fetysze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967,
  • Obecność mitu, Instytut Literacki, Paryż 1972,
  • Husserl i poszukiwanie pewności, tłum. P. Marciszuk, Aletheia, Warszawa 1990,
  • Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład, Instytut Literacki, Paryż 1976–1978,
  • Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Aneks, Londyn 1982,
  • Moje słuszne poglądy na wszystko, Znak, Kraków 1999,
  • Religion. If there is no God…, Oxford University Press, New York 1982,
  • Totalitarianism and the Virtue of the Lie, w: Irving Howe, 1984 Revisited. Totalitarianism in Our Century, Harper & Row, New York 1983,
  • Jeśli Boga nie ma… O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, tłum. Tadeusz Baszniak, Maciej Panufnik, Aneks, Londyn 1987,
  • Metaphysical Horror, Basil Blackwell, Oxford 1988,
  • Horror metaphysicus, tłum. Maciej Panufnik, Res Publica, Warszawa 1990,
  • Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu, tłum. Ireneusz Kania, Kraków 1994,
  • Bergson, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997,
  • Mini wykłady o maxi sprawach, Znak, Kraków 2003 (trzy serie w jednym tomie),
  • „O władzy”. republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-12-16)],
  • „O podróżach”. skg.uw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-27)],
  • 128 bardzo ładnych wierszy stworzonych przez 68 poetek i poetów polskich, Znak, Kraków 2003 (wybór dokonany przez Leszka Kołakowskiego),
  • O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria I, Znak, Kraków 2004,
  • Wśród znajomych. O różnych ludziach mądrych, zacnych, interesujących i o tym, jak czasy swoje urabiali, Znak, Kraków 2004. ISBN 83-240-0500-5,
  • Czy Pan Bóg jest szczęśliwy i inne pytania, Znak, Kraków 2009,
  • Sen, G+J RBA, National Geographic, fotografie Judyta Papp 2009,
  • „Pytania prof. Leszka Kołakowskiego”,
  • Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny, Znak, Kraków 2014,
  • Niepewność epoki demokracji, Znak, Kraków 2014.

Nagrody i wyróżnienia

Leszek Kołakowski, wybitny polski filozof i myśliciel, otrzymał wiele doktoratów honorowych od renomowanych uczelni zarówno w kraju, jak i za granicą. Jego osiągnięcia zostały docenione przez:

Oprócz tego, filozof został uhonorowany wieloma innymi zaszczytami, które świadczą o jego wpływie i uznaniu w różnych środowiskach:

  • 1969: Jurzykowski Prize,
  • 1977: Nagroda Pokojowa Księgarzy Niemieckich,
  • 1981: Prix Européen d’Essai,
  • 1983: Nagroda Erazma,
  • 1983: MacArthur Fellowship,
  • 1986: Jefferson Award,
  • 1988: nagroda Polskiego Pen Club-u,
  • 1991: Ernst Bloch Preis,
  • 1992: Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego,
  • 1993: Prix Tocqueville,
  • 1994: Honorowe obywatelstwo miasta Radomia,
  • 1997: Premio Nonino,
  • 1997: Order Orła Białego,
  • 2003: Nagroda Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych im. Johna Klugego (nagrodą jest również milion dolarów),
  • 2006: Medal świętego Jerzego,
  • 2007: Nagroda Jerozolimska.

Upamiętnienie

W hołdzie Leszkowi Kołakowskiemu, jego archiwum oraz księgozbiór zostały ofiarowane w darzeBibliotece Narodowej. Ta niezwykła kolekcja stanowi wielką wartość dla badaczy i miłośników jego twórczości.

W 2016 roku z inicjatywy Fundacji na rzecz Nauki Polskiej powstało Honorowe Stypendium im. Leszka Kołakowskiego. Celem tego przedsięwzięcia jest promocja polskiej myśli filozoficznej na arenie międzynarodowej, a także uhonorowanie dorobku samego Kołakowskiego. Co dwa lata, w wyniku decyzji międzynarodowego jury, przyznawane jest to prestiżowe stypendium, które finansowane jest przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej oraz Fundusz im. Prof. Leszka Kołakowskiego.

Oceń: Leszek Kołakowski

★★★★★
Średnia ocena:4.83 Liczba ocen:6