Miasto Kazimierzowskie

---

Historia

Okres przedrozbiorowy

Historia Nowego Radomia, znanego jako Miasto Kazimierzowskie, sięga czasów Kazimierza Wielkiego. Po zniszczeniach Starego Radomia, które mogły wydarzyć się w czasie jednego z najazdów litewskich, król ten zainicjował lokację Nowego Miasta na prawie średzkim w 1350 lub 1351 roku. Wówczas postawiono na militarne wzmocnienie Polski, ponieważ radomska twierdza była kluczowym punktem obronnym regionu. Wójtostwo Starego Radomia przeszło na ręce Konrada z Warszawy, co zapoczątkowało równoczesny rozwój dwóch ośrodków – Starego i Nowego Radomia, które dysponowały odrębnymi kościołami parafialnymi: kościołem św. Wacława oraz Kościołem św. Jana Chrzciciela. W 1364 roku Nowy Radom uzyskał nowe przywileje na prawie niemieckim, co ułatwiło jego dalszy rozwój.

W czasach Jagiellonów, Stary Radom zaczął podupadać, przekształcając się w rolniczą osadę, podczas gdy Nowy Radom, znany już po prostu jako Radom, wszedł w okres prosperity. Miasto zyskało na znaczeniu jako siedziba powiatu województwa sandomierskiego oraz starostwa grodowego. Zmiany te pozwoliły Radomowi przekształcić się w regionalne centrum, co potwierdzało wylewanie się jego granic poza dotychczasowe mury miejskie.

Dodatkowo, korzystne położenie na skrzyżowaniu kluczowych tras komunikacyjnych przyciągało nie tylko mieszkańców, lecz także polskich monarchów. Również zamek królewski, odbudowany w renesansowym stylu z inicjatywy starosty Mikołaja Szydłowieckiego, stał się ulubioną zimową rezydencją Jagiellonów, gdzie większość z nich spędzała okres świąteczny. Kazimierz Jagiellończyk wybrał Radom jako swoją główną siedzibę, co stanowiło dowód na jego rosnącą rangę. O ważnych wydarzeniach politycznych, takich jak zawarcie unii wileńsko-radomskiej w 1401 roku, także świadczono.

W kolejnych latach, szczególnie po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy, Radom stracił na znaczeniu. Przekształcił się w siedzibę Trybunału Skarbowego Koronnego, a także musiał zmierzyć się z wieloma katastrofami, w tym pożarami oraz szwedzkim potopem, które na wiele lat przyczyniły się do zubożenia miasta. Niemniej jednak, Renowacja i odbudowa powierzchni miejskiej trwały, a w 1682 roku Pijarzy osiedli w Radomiu, stanowiąc istotny element lokalnego życia edukacyjnego. W okresie rządów Stanisława Augusta miasto zyskało na znaczeniu politycznym, a konfederacja radomska z 1767 roku miała swoje korzenie właśnie tutaj.

Okres zaborów i I poł. XX w.

Po rozbiorach Polski Radom został przyłączony do Austrii, co stanowiło istotny moment w jego historii; miasto stało się stolicą cyrkułu w 1796 roku. W 1809 roku znalazło się w obrębie Księstwa Warszawskiego, a koronny skrawek Sandomierszczyzny objął funkcję stolicy jednego z departamentów. Jednak złe inwestycje w ostatnich latach Rzeczypospolitej doprowadziły do ruiny miasta.

Pomimo tego, Radom zaczął odradzać się. Pierwsze prace modernizacyjne zainicjowane przez Austriaków obejmowały m.in. rozbiórkę murów miejskich. W okresie Królestwa Kongresowego znalazły się dalsze inwestycje, a władze rosyjskie kontynuowały uprzątanie zabudowy. Kluczowym momentem dla rozwoju Radomia był plan regulacji miasta z 1822 roku, który wyznaczył kierunek na kolejne stulecia, przesuwając centrum miasta w rejon współczesnego placu Konstytucji 3 Maja.

W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku Miasto Kazimierzowskie rozwijało się, lecz nie dorównywało atrakcyjnością południowemu Śródmieściu. Świadczone przez nie usługi obejmowały budowę Nowego Ratusza oraz szkołę w gmachu niegdyś należącym do pijarów. Warto także podkreślić obecność pobudowanych tam obiektów sakralnych, jak kościół św. Jana. W okresie II Rzeczypospolitej sytuacja nie uległa znacznym zmianom. Dopiero w czasie II wojny światowej Miasto Kazimierzowskie przekształcono w część tzw. Dużego Getta, co skutkowało tragicznymi wydarzeniami, w tym istnieniem obozu pracy przy ulicy Szwarlikowskiej.

PRL i III Rzeczpospolita

Po zakończeniu działań II wojny światowej sytuacja w Mieście Kazimierzowskim była tragiczna, a dalsza dewastacja postępowała. W odpowiedzi na zniszczenia, w latach pięćdziesiątych podjęto pierwsze kroki przy projektowania planu rewaloryzacji. Powstanie Zespołu do spraw Odbudowy Radomskiej Starówki w 1979 roku przyczyniło się do renowacji wielu kluczowych obiektów, w tym Nowego Ratusza oraz ciekawych budynków mieszkalnych, jak domy Gąski i Esterki, a także kamienica przy ulicy Rwańskiej oraz relikty murów obronnych od ulicy Wałowej.

Prowadzone intensywne prace nad rewaloryzacją zostały nagle wstrzymane w 1980 roku. Mimo tego kontynuowano renowacje, jak np. Muzeum Okręgowe w gmachu niegdyś stanowiącym kolegium pijarów. W 1984 roku stworzono Spółdzielnię Mieszkaniową „Starówka”, która miała na celu inwestowanie w nową zabudowę na północ od miasta. W latach 1986–2000 zrealizowano wiele nowoczesnych budynków, które harmonizowały z zabytkową architekturą. Choć XXI wiek przyniósł wielkie wyzwania, to w 2003 roku utworzono Spółkę Rewitalizacja, by skupić się na przeprowadzaniu gruntownych remontów i poprawie infrastruktury. Na przełomie lat 2017–2022 rozpoczęto wielką rewitalizację wokół Rynku, w tym remont Pałacu Deskurów, którego przekształcenie w Muzeum Historii Radomia jest w planach.

Architektura

Miasto Kazimierzowskie, założone przez Kazimierza Wielkiego, zostało zaplanowane w sposób systematyczny, zgodny z ideą miast średniowiecznych. Centrum, które ma kształt wydłużonego owalu o wymiarach około 230 na 430 metrów, skupia się wokół Rynku. Z czterech narożników tego placu odchodziły niegdyś dwie ulice prostopadłe. Pod koniec XIV wieku oraz na początku XV wieku została poprowadzona ulica Rwańska, biegnąca wzdłuż wschodniej pierzei Rynku.

Obecnie z Rynku prowadzą następujące ulice:

• Wolność,
• Szewska,
• Rwańska,
• Grodzka,
• Iłżecka,
• Żytnia,
• Szpitalna.

Na terenie miasta znajdują się pozostałości Starego Ratusza, który nie przetrwał do dnia dzisiejszego, oraz Zamek Królewski w Radomiu, którego fragmenty wciąż są widoczne. W okresie lokacji, dominowała tu zabudowa drewniana, a murowane domy zaczęły powstawać na przełomie XV i XVI wieku. Odkrycia archeologiczne, takie jak gotyckie piwnice w domach Gąski i Esterki, potwierdzają tą historię.

W wyniku pożaru w 1628 roku, charakter zabudowy uległ zmianie. Istotnym przykładem architektury z czasów średniowiecza są tzw. domy Gąski i Esterki, które w XVII wieku zostały przebudowane w stylu barokowym. Te budynki były jedynymi, które przetrwały zniszczenia związane z Potopem szwedzkim. W XVIII wieku jedyną większą budowlą w Rynku był gmach kolegium Pijarów. Dodatkowo z tego okresu pochodzą dwie kamienice znajdujące się w Rynku, oznaczone numerami 7 i 8.

Rok 1790 przyniósł remont Starego Ratusza. W pierwszych latach po III rozbiorze architektura Nowego Radomia pozostała w dużej mierze niezmieniona, jednak zabudowa tej dzielnicy przeszła znaczną metamorfozę podczas rosyjskiej dominacji. W 1818 roku dokonano rozbiórki Starego Ratusza, a w latach 1818–1820, podczas królestwa kongresowego, zakończono budowę gmachu Pijarów. Większość historycznych budynków, z wyjątkiem domów Gąski i Esterki oraz wspomnianych kamienic, powstała w XIX wieku.

Najciekawszym obiektem z tego okresu jest klasycystyczny pałac Deskurów, wzniesiony w latach 1824-1825. Nowy ratusz, zaprojektowany przez Henryka Marconiego, został wzniesiony w latach 1845-1848 na miejscu trzech wcześniej istniejących drewnianych budynków. Do nowej struktury przylegał budynek odwachu z 1819 roku.

Miasto Kazimierzowskie szczyci się wieloma wartościowymi zabytkami, w tym:

• fragmentami średniowiecznych murów miejskich z reliktami bramy krakowskiej,
• barokowo-klasycystycznym kolegium Pijarów,
• reliktami Zamku Królewskiego oraz domem Starościńskim,
• gotyckim kościołem farnym,
• barokową figurą św. Jana Nepomucena,
• zabytkową zabudową ulicy Rwańskiej,
• klasycystycznym pałacem Deskurów,
• neorenesansowym Nowym Ratuszem,
• barokowymi domami Gąski i Esterki,
• modernistycznym Pomnikiem Czynu Legionów.

---

Oceń: Miasto Kazimierzowskie

---