Irena Dąbkowska

Nauka i edukacja

Irena Dąbkowska, urodzona 28 lutego 1901 roku w Radomiu, to postać o niezwykłej karierze oraz wielkich osiągnięciach. Żyła w czasach, gdy Polska borykała się z wieloma wyzwaniami, co nadało jej działalności szczególne znaczenie.

Była utalentowaną uczennicą oraz specjalistką w dwóch dziedzinach: botaniki i geologii. W tych obszarach prowadziła badania, które przyczyniły się do lepszego zrozumienia różnych ekosystemów.

Jednak nie tylko jej osiągnięcia naukowe są godne uwagi. Dąbkowska była również nauczycielką, co oznacza, że dzieliła się swoją wiedzą i pasją z młodszymi pokoleniami. Poza tym, w czasie II wojny światowej, wykazała się odwagą, będąc żołnierką Armii Krajowej, która walczyła o niepodległość Polski.

W szczególności badania torfowisk oraz opracowania dotyczące roślinności Polesia stanowią ważne elementy jej prac naukowych, które pozostają cennym wkładem w rozwój botaniki w Polsce.

Młodość i edukacja

Urodzona 28 lutego 1901 roku w Radomiu, Irena Antonina Dąbkowska była córką Adama Dąbkowskiego, urzędnika oraz handlowca, oraz Stefanii z Rodziewiczów. Jej rodzina miała ziemiańskie korzenie, a jej dziadkowie ze strony matki posiadali majątek w Mazowszanach, położonym niedaleko Radomia. Irena wychowywała się z dwojgiem rodzeństwa – bratem Witoldem, który stał się inżynierem rolnikiem, oraz siostrą Aliną, artystką plastyczką, żoną Tadeusza Chylińskiego, znanego konstruktora lotniczego.

Okres dzieciństwa spędziła w Warszawie, a następnie w Zielonce, a od 1917 roku w Sosnowcu. Edukację na poziomie podstawowym oraz średnim odbyła w domowych warunkach. W 1913 roku, po zdaniu egzaminu, rozpoczęła naukę w prywatnej szkole żeńskiej p. Jadwigi Kowalczykówny w Warszawie, często określanej jako „Szkoła na Wiejskiej”. Niestety, w kwietniu 1914 roku została ze szkoły usunięta z powodu słabych wyników akademickich oraz niewłaściwego zachowania. Następnie przeniosła się do Krakowa, gdzie w latach 1916–1922 uczęszczała na kursy maturalne. W dniu 21 lutego 1923 roku, jako eksternistka, zdała egzamin maturalny w Państwowym Gimnazjum Żeńskim, dawnym Prywatnym Gimnazjum Żeńskim J. M. Lewickich.

W 1922 roku rozpoczęła studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z początku podchodziła do tych zajęć jako wolny słuchacz, a od 1923 roku jako studentka. Początkowo jej zainteresowania koncentrowały się na filologii romańskiej oraz polskiej, jednak od roku akademickiego 1924/1925 skupiła się przede wszystkim na botanice, która zyskiwała jej serce dzięki matce, od której uczyła się kompletowania zielników. Decydujący wpływ na wybór botaniki miało też spotkanie z profesorem Władysławem Szaferem.

W trakcie studiów była aktywna w Akademickim Kole Kresowym, w którym pełniła rolę zastępcy redaktora Gazetki Kresowej. To tam pod wpływem kresowiaków zaczęła interesować się Polesiem, a blżej z tym regionem zapoznał ją geolog Eugeniusz Panow. Ukończyła studia 15 września 1927 roku. Po utworzeniu Biura Projektu Melioracji Polesia w Lwowie podjęła zatrudnienie, spędzając lato w terenie, a zimę w laboratorium, gromadząc materiały oraz pisząc rozprawę doktorską. Na mocy pracy doktorskiej, zatytułowanej Zatorfienia dolinne Łani, uzyskała stopień naukowy doktora filozofii w zakresie botaniki oraz geologii 5 marca 1932 roku. Pracę napisała pod kierunkiem profesora Stanisława Kulczyńskiego w Instytucie Systematyki Roślin Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie obroniła ją na Wydziale Przyrodniczym UJK, a sama publikacja również nosiła ten tytuł.

Około 1933 roku Irena Dąbkowska zawarła związek małżeński z Janem Zimoszem, oficerem rezerwy z Polesia. Niestety, ich relacja zakończyła się rozwodem.

Przebieg pracy zawodowej

W trakcie swoich studiów Irena Dąbkowska aktywnie udzielała korepetycji, co świadczy o jej zaangażowaniu w edukację już na wczesnym etapie kariery. W roku szkolnym 1927/1928 zaczęła pracować jako nauczycielka w Gimnazjum Filologicznym Żeńskim im. Marii Konopnickiej w Radomiu, gdzie miała możliwość rozwijać swoje umiejętności pedagogiczne. Następnie, w latach 1928–1930, przyjęła posadę wolontariuszki w Instytucie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie podjęła badania nad roślinnością Polesia. Jej prace były finansowane przez Komisję Fizjograficzną Polskiej Akademii Umiejętności, co podkreśla znaczenie jej badań w ówczesnym świecie nauki.

W trakcie swojej kariery naukowej, Dąbkowska zrealizowała szereg istotnych badań florystycznych, w tym eksplorację terenów powiatu drohiczyńskiego i pińskiego, gdzie badała takie gatunki jak azalia pontyjska czy orzech wodny. Od 1930 roku była członkiem Polskiego Towarzystwa Botanicznego, a od 3 czerwca 1935 roku współpracowała z Komisją Fizjograficzną Polskiej Akademii Umiejętności.

W latach 1930–1933 przeszła do Biura Projektu Melioracji Polesia we Lwowie, gdzie współpracowała z prof. Stanisławem Kulczyńskim. W 1930 roku, w ramach jego zespołu, brała udział w wyróżnianiu i kartowaniu torfów w północnej części Polesia. W latach 1930–1938 kontynuowała współpracę z prof. Bolesławem Hryniewieckim oraz jego Zakładem Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego, a także z Państwowym Instytutem Geologicznym w Warszawie.

W tym czasie prowadziła badania torfowisk w północno-wschodniej Polsce, w tym na terenie województw nowogrodzkiego i wileńskiego. W 1936 roku przeprowadziła badania torfowisk na Wileńszczyźnie, gdzie skartowała arkusze „Michaliszki” i „Święciany”. 25 maja 1937 roku, w ramach badań zleconych przez Państwowy Instytut Geologiczny, objęła kierownictwo nad pracami badawczymi dotyczącymi poleskich torfów.

W okresie lat 1937 i 1938 kierowała czterema zespołami badawczymi, które badały energetyczną wartość złóż torfu, aby zapobiec ewentualnym niedoborom węgla. Jej działalność w Muzeum Fizjograficznym PAU rozpoczęła się co najmniej w 1933 roku, gdzie badała okres dyluwialny (plejstocen) w Polsce, a także zajmowała się zbiorami nasion roślin z rodzaju Carex. Niektóre źródła podają, że już około 1930 roku była zaangażowana w preparowanie szczątków roślin ze Staruni, towarzysząc badaniom nad nosorożcami włochatymi.

W maju 1934 roku Fundacja powierzyła jej kontynuację badań terenowych w Staruni, by zebrać materiały florystyczne dostępne na powierzchni. W czerwcu 1935 roku eksplorowała florystycznie okolice Opatowca i Nowego Korczyna. W Muzeum Fizjograficznym PAU, od maja 1936 do wiosny 1937 roku, systematyzowała zbiory nasion oraz badała młodsze dyluwia w Polsce.

Podczas II wojny światowej, od sierpnia 1940 roku do wiosny 1942 roku, pracowała dla niemieckiej Abteilung Wissenschaft und Unterricht. W tym okresie pomagała przy zbiorach botanicznych Muzeum Fizjograficznego PAU, co pokazuje jej nieustanną aktywność w życiu naukowym, nawet w trudnych czasach.

Główne osiągnięcia naukowe

Irena Dąbkowska jest uznaną badaczką, która znacząco przyczyniła się do dziedziny botaniki dzięki swoim rozległym badaniom. Jej prace obejmują różnorodne aspekty florystyki, paleobotaniki, palinologii oraz fitogeografii i torfoznawstwa.

  • Florystyka: Dąbkowska opublikowała wyniki badań dotyczące nowego stanowiska kotewki mucańskiej (Trapa muzzanensis Jäggi) w jeziorze Pohost, znajdującym się w powiecie pińskim. W swoich badaniach oraz na podstawie analizy literatury zidentyfikowała 16 gatunków z rodziny Juncaceae, 66 gatunków z rodziny Cyperaceae, w tym dwa, które po raz pierwszy odnotowano wschodniej Polski (Carex arenaria L. oraz C. ligerica J. Gay), 79 gatunków z rodziny Gramineae, 22 z rodziny Orchidaceae, 4 z rodziny Sparganiaceae oraz po dwa z rodzin Typhaceae i Araceae. Dodatkowo, odkryła trzy nowe miejsca występowania brzozy karłowatej (Betula nana L.) w powiecie święciańskim na Wileńszczyźnie.
  • Paleobotanika: Dzięki przeprowadzonym analizom pyłkowym torfowisk wzdłuż rzeki Łani oraz w obrębie jeziora Kołdyczewo, a także torfowisk na Ziemi Dobrzyńskiej, Dąbkowska mogła zrekonstruować sukcesję florystyczną różnych typów torfowiskowych. Podzieliła ją na pięć faz leśnych oraz opisała ich wiek. W przypadku Ziemi Dobrzyńskiej dokonała korelacji z pracami innych paleobotaników, identyfikując fazę I jako okres pomiędzy zlodowaceniem dobrzyńskim a transgresją pomorską.
  • Palinologia: W tej dziedzinie opisała budowę pyłku roślin, takich jak Viburnum opulus L., V. lantana L., Staphylea pinnata L. oraz Cornus sanguinea L. Wcześniej, pyłek tych roślin w stanie kopalnym był trudny do określenia.
  • Fitogeografia: Badaczka określiła południową granicę zasięgu gatunku Betula nana L., co miało istotne znaczenie dla zrozumienia jego występowania na terenie dawniej funkcjonującej Polski.
  • Torfoznawstwo: Dąbkowska opisała osiem różnych typów torfów występujących w północno-wschodniej Polsce, prezentując ich rozmieszczenie oraz szacowane zasoby, wartość opałową i rolniczą. Jej publikacja „Życie i przeszłość torfowisk. Użytkowanie ich i ochrona” jest popularnonaukowym dziełem skierowanym do młodzieży, w którym przedstawia skład gatunkowy torfowisk, ich rozwój oraz historię, a także metody użytkowania. W swoich rekomendacjach postulowała utworzenie rezerwatów mających na celu ochronę najcenniejszych torfowisk Polesia.

Działalność dydaktyczna i kolekcjonerska

W Żeńskim Gimnazjum Filologicznym im. Marii Konopnickiej w Radomiu, Irena Dąbkowska prowadziła zajęcia z zakresu przyrodoznawstwa, chemii oraz propedeutyki filozofii. Znacznym osiągnięciem Dąbkowskiej jest zielnik, który tworzyła razem z matką; obecnie znajduje się on w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. W 1933 roku przekazała do Muzeum Fizjograficznego Polskiej Akademii Umiejętności bogaty zbiór roślin, w tym zielnik z Pomorza, z okolic Dobrzynia nad Wisłą, a także zestaw roślin z rodzin Juncaceae i Cyperaceae, pochodzący z Polesia.

W kolejnych latach, w 1934 roku, Dąbkowska wzbogaciła zbiór zielnika o nowe okazy z Polesia, które obejmowały rodziny Gramineae, Orchidaceae, Sparganiaceae, Typhaceae oraz Lemnaceae. Dodatkowo, przekazała darmowy zielnik reprezentujący województwo wileńskie i nowogrodzkie, jak również czwartorzędowe nasiona kopalne z Saskiej Kępy oraz z Żoliborza. W 1935 roku wzbogaciła kolekcję o zielnik mchów pochodzących z województwa nowogrodzkiego, wileńskiego oraz białostockiego.

Rok 1936 to czas, w którym Irena Dąbkowska przekazała zbiór roślin naczyniowych z powiatu święciańskiego (obejmujący 452 arkusze) oraz z Polesia (z 919 arkuszami), jak również kolekcję Characeae z Wileńszczyzny, w której znalazły się 14 okazów. Do tego dochodzi jeszcze zielnik mchów pochodzących z powiatu święciańskiego, który zawierał około 500 okazów. Dziś te imponujące zbiory są przechowywane w Zielniku Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.

Okres II wojny światowej

W okresie okupacji niemieckiej, Irena Dąbkowska aktywnie uczestniczyła w działalności Związku Walki Zbrojnej. Pracując w Muzeum Fizjograficznym PAU, prowadziła nasłuch radiowy w tajnym miejscu, na podstawie którego sporządzała komunikaty dla podziemnej prasy. Udzieliła także schronienia Karolinie Lubliner-Mianowskiej, koleżance botaniczce, która jako Żydówka była w szczególnej sytuacji i groziło jej getto. Irena pomogła jej zdobyć fałszywe dokumenty oraz załatwiła zatrudnienie dla niej w Muzeum Fizjograficznym.

Oprócz tego, brała udział w działaniach związanych z Akademią Górniczą, gdzie współpracowała w grupach zajmujących się planowaniem rozwoju sektora energetycznego w przyszłej Polsce. Dąbkowska była również autorką dzieła „Flora Polesia ongiś i dziś”, w którym zebrała i podzieliła się całą swoją dotychczasową wiedzą botaniczną.

Wiosną 1942 roku, zgłosiła się do akcji „Wachlarz”, przystępując do szkolenia z zakresu dywersji, które odbywało się w Warszawie. Z uwagi na jej znajomość Lwowa i Podola, przydzielono ją do odtworzenia pierwszego odcinka, którego dowódcą był por. „Gotar”, znany także jako Stanisław Gilewski. W ramach zadań działała w patrolu dowodzonym przez ppor. „Rywala”, sprawowanego przez Aleksandra Kułakowskiego.

W październiku 1942 roku, Irena przesłała do swojej rodziny z Warszawy pierwszy i ostatni znak życia. Jej siostra, Alina Chylińska, otrzymała od nieznajomego młodego mężczyzny maleńką karteczkę z wiadomością, że wkrótce zgłosi się po odpowiedź. Niestety, nigdy się to nie wydarzyło, a dalsze losy Ireny Dąbkowskiej oraz innych żołnierzy z jej patrolu pozostały nieznane.

Zginęła bez wieści na Polesiu, a różne źródła podają niepewny rok jej śmierci, wskazując zarówno na 1942, jak i 1943 rok.

Najważniejsze publikacje

Irena Dąbkowska, wybitna postać w dziedzinie botaniki, jest autorką co najmniej 12 istotnych prac, które przyczyniły się do rozwoju badań nad roślinnością. Oto niektóre z jej najważniejszych publikacji:

  • Zatorfienie dolinne Łani (Les Tourbiéres de la vallée de la Łania). Acta. Soc. Bot. Pol. 1932 9: 157-205,
  • Nowe stanowisko kotewki mucańskiej (Une nouvelle station de Trapa muzzanensis Jäggi). Acta Soc. Bot. Pol. 1929 6(4): 367-369,
  • Materjały do flory Polesia (Juncaceae i Cyperaceae). Acta Soc. Bot. Pol. 1933 10(3): 379-387,
  • Torfowiska jeziorne i dolinne źródeł Szczary (Tourbières lacustres et fluviales des sources de la Szczara). Spraw. Posiedz. Tow. Nauk. Warsz. Wydz. IV nauk. biol. (za 1933) 1934 26(1-6): 15-43,
  • Materjały do flory Polesia. III. Acta Soc. Bot. Pol. 1934 11 supplementum: 497-511,
  • O pyłku kilku krzewów i wyróżnieniu ich przy analizie pyłkowej. Spraw. Komis. Fizjogr. (za 1933 i 1934) 1935 68/9: 35-38,
  • O torfowiskach Ziemi Dobrzyńskiej (On the peat bogs of the environs of Dobrzyń on the Vistula). Spraw. Komis. Fizjogr. (za 1933 i 1934) 1935 68/9: 1-34,
  • Sprawozdanie z badań terenowych torfowisk Wileńszczyzny (C.-R. des recherches sur les tourbières de la région de Wilno). Posiedzenie Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego 1937 48:55-56,
  • Nowe stanowiska brzozy karłowatej (Betula nana L.) i granica jej w Polsce (New stations of Betula nana L. and its limit of repartition in Poland). Spraw. Komis. Fizjogr. (za 1936) 1938 71: 153-160,
  • Życie i przeszłość torfowisk. Użytkowanie ich i ochrona. Warszawa-Wilno-Lublin: Nasza Księgarnia, ss. 2 nlb., 75 (publikacja ukazała się w serii Ze świata przyrody pod red. Z. Bohuszewiczówny, 1938 nr 7). Publikacja ilustrowana przez jej siostrę Alinę Chylińską,
  • Torfowiska i torfy północno-wschodniej Polski (Torflager und Torftypen Nordost-Polen). Rocznik Ziemi Wschodniej Polski (Warszawa) 1939 5: 87-94.

Oceń: Irena Dąbkowska

★★★★★
Średnia ocena:4.59 Liczba ocen:16