Roman Turczynowicz

---

Wczesne lata

Roman Turczynowicz, urodzony 24 stycznia 1813 roku w Radomiu jako Aleksander Roman, był synem Jana Turczynowicza oraz Franciszki z Glinieckich. W bardzo młodym wieku, w dziewiątym roku życia, trafił do warszawskiej szkoły tańca, która wówczas znajdowała się przy Teatrze Narodowym usytuowanym na placu Krasińskich. Jego nauczycielami byli znakomici francuscy pedagodzy i tancerze, tacy jak Louis Thiérry, Henri Debray oraz Maurice Pion. Już jako 11-latek debiutował w przedstawieniu dworskim na scenie łazienkowskiego Teatru w Pomarańczarni, a następnie, jako uczeń, miał okazję występować w różnorodnych spektaklach komediowych, operowych i baletowych w warszawskim Teatrze Narodowym.

To dopiero w 1830 roku formalnie rozpoczął karierę jako tancerz na scenie, a 19 sierpnia 1865 roku hucznie obchodził 35-lecie swojej pracy artystycznej w Warszawskich Teatrach Rządowych. Większość swojego kunsztu tanecznego kształtował w teatrze, co było typowe w owym czasie dla artystów baletowych. Również w młodym wieku, zaledwie 20 lat, zyskał reputację doświadczonego tancerza, co zaowocowało propozycją dodatkowej pracy jako nauczyciel w najniższych klasach warszawskiej szkoły baletowej.

Interesującą charakterystykę młodego tancerza można znaleźć w „Pamiętniku Sceny Warszawskiej na rok 1838”. Wówczas opisano go jako osobę, która od 1822 roku z zaangażowaniem pracowała na scenie. Wyjątkowy talent i oddanie w swoim zawodzie sprawiły, że zasłużył na szacunek Dyrekcji. W 1833 roku, w czasie nieobecności Maurice’a Piona, także młody Turczynowicz był brany pod uwagę jako osoba mogąca pełnić jego obowiązki. „Chlubnie stara się wywiązywać” ze swoich zadań, co uwidaczniało się w jego skokach oraz przyjemnym stylu tańca.

Jako tancerz, największe triumfy odnosił na scenie Teatru Wielkiego w latach 1833–1844. W 1842 roku, podczas pobytu stypendialnego w Paryżu, występował wspólnie z żoną Konstancją, wykonując polskie tańce narodowe, takie jak mazur i krakowiak. To polskie divertissement cieszyło się doskonałym przyjęciem wśród publiczności oraz uznaniem krytyków. Jego talent był szczególnie doceniany w rolach i tańcach charakterystycznych, jednak z powodzeniem realizował również klasyczne partie, takie jak James w balecie „La Sylphide”, czy główną rolę męską w balecie „La Gitana” Filippo Taglioniego, w którym partnerował nawet legendzie baletu, Marie Taglioni, podczas jej warszawskich występów w 1844 roku.

Baletmistrz

Niedługo po osiągnięciu 32. roku życia, Turczynowicz zdecydował się na zakończenie kariery tancerza. Jego nowa droga zawodowa rozpoczęła się z inicjatywy Filippo Taglioniego, który w latach 1843–1853 pełnił funkcję dyrektora baletu w Warszawie. W 1846 roku zajmując stanowisko reżysera baletu w Teatrze Wielkim, Turczynowicz połączył zadania baletmistrza, nauczyciela tańca oraz asystenta dyrektora. W tym samym roku zadebiutował jako choreograf balet-divertissement Okrężne pod Kielcami, do którego muzykę skomponował Józef Stefani.

Po opuszczeniu Warszawy przez Taglioniego w 1853 roku, Turczynowicz otrzymał nominację na dyrektora baletu, który sprawował do połowy 1867 roku, z wyjątkiem sezonu 1856/57, kiedy musiał ustąpić miejsca uznanemu włoskiemu baletmistrzowi Carlo Blasisowi. Podczas swojej dyrekcji regularnie podróżował do Paryża oraz innych europejskich miast, aby zaznajamiać się z nowinkami w repertuarze baletowym, które później wprowadzał na warszawską scenę, bazując na oryginalnych wzorcach choreograficznych.

W gronie jego uczniów znalazła się także Karolina Wendt.

Wielu wielbicieli baletu oraz krytyków dostrzegało znaczenie pracy Turczynowicza dla przedstawień Teatru Wielkiego. Najcelniej podsumował to w 1858 roku felietonista „Gazety Codziennej”: „Publiczność ani sobie nie wyobraża, jak trudna jest praca pana T. i jak dużą wagę mają jego zasługi na tym marginesie sztuki. Pan Turczynowicz jest alfą i omegą tutejszego baletu; gdyby go dopadła choroba, przedstawienia tego typu nabrałyby zupełnie innego wymiaru. Od momentu wyjazdu pana T. po nowy balet za granicę zaczynają się jego zmartwienia, ponieważ odpowiedzialność za wybór, zakup oraz sukces spektaklu, które obciążają dyrekcję, nie znikają. Niezwykle skomplikowane jest stworzenie baletu bez muzyki kompozytora, a wyodrębnienie orkiestrowych efektów z wyłącznie skrzypcowych partii staje się trudnym zadaniem, dlatego pan T. musi komponować tańce zbiorowe, organizując cały corps de ballet, ustalając ruchy w rytm skrzypców i często dokonując modyfikacji na bieżąco. (…) Pan Turczynowicz uczy każdego przejścia w mimice osobiście. (…) W skrócie, każdy balet, który ujrzy publiczność, nim zostanie zaprezentowany, pan T. musiał wykonać przynajmniej sto razy!”

Prace choreograficzne

Roman Turczynowicz, wybitny choreograf, odcisnął swoje piętno na polskiej scenie baletowej poprzez szereg znakomitych prac choreograficznych. Jego osiągnięcia przyczyniły się do urozmaicenia i rozwoju sztuki baletowej w XIX wieku. Oto zestawienie najważniejszych z jego dzieł:

• 1846: Okrężne pod Kielcami, divertissement, muzyka Józef Stefani,
• 1847: Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon, balet czarodziejsko-pantomimiczny w 2 aktach i 3 obrazach wg Le diable à quatre Josepha Maziliera, muzyka Adolphe-Charles Adam,
• 1848: Gizella, czyli Willydy, balet fantastyczny w 2 aktach wg Jeana Corallego i Jules’a Perrota, muzyka Adolphe Adam oraz Józef Stefani,
• 1848: Panorama Warszawy, divertissement, muzyka Józef Stefani,
• 1848: Piękna dziewczyna z Gandawy, balet w 3 aktach i 8 obrazach wg La Jolie Fille de Gand François Alberta, muzyka Adolphe-Charles Adam oraz Józef Stefani,
• 1849: Diabeł kulawy, balet czarodziejski w 3 aktach wg Le Diable boiteux Jeana Corallego, muzyka Casimir Gide oraz Józef Stefani,
• 1849: Tańce perskie, divertissement, muzyka Józef Stefani,
• 1850: Katarzyna córka bandyty, balet w 3 aktach i 5 obrazach wg Catarina, ou La Fille du bandit Jules’a Perrota, muzyka Cesare Pugni oraz Józef Stefani,
• 1851: Esmeralda, balet w 3 aktach i 5 obrazach wg La Esmeralda Jules’a Perrota, muzyka Cesare Pugni oraz Józef Stefani,
• 1852: Bal kostiumowy dzieci, divertissement, muzyka N.N.,
• 1852: Pałac kryształowy w Londynie, divertissement, muzyka Józef Stefani,
• 1852: Uroczystość róż, divertissement, muzyka Józef Stefani,
• 1853: Asmodea, diabeł rozkochany, balet w 5 obrazach wg Le diable amoureux Josepha Maziliera, muzyka Giuseppe Alessandro Scaramelli oraz Józef Stefani,
• 1854: Paquita, czyli Cyganie, balet w 3 aktach wg Josepha Maziliera, muzyka Édouard Deldevez oraz Józef Stefani,
• 1856: Wyspa miłości, balet fantastyczny w 2 aktach, muzyka Weenzel Gährich, Józef Stefani, Franciszek Maciej Małgocki, Władysław Majeranowski,
• 1857: Korsarz, balet w 3 aktach, 5 obrazach wg Le Corsaire Josepha Maziliera, muzyka Adolphe-Charles Adam oraz Józef Stefani (ze wstawionym mazurkiem Fryderyka Chopina),
• 1858: Marco Spada, czyli Córka rozbójnika, balet pantomimiczny w 3 aktach, 6 obrazach wg Marco Spada, ou La Fille de bandit Josepha Maziliera, muzyka Daniel Auber oraz Gabriel Rożniecki,
• 1858: Tańce chińskie, divertissement, muzyka Tomasz Nidecki,
• 1859: Modniarki, czyli Karnawał paryski, balet w 3 aktach wg Carnevals Abenteuer in Paris Pasquale Borriego, muzyka Matthias Strebinger oraz Gabriel Rożniecki,
• 1860: Dziewice jeziora, balet w 3 aktach, muzyka Gabriel Rożniecki,
• 1866: Monte-Christo, balet w 3 aktach wg Giuseppe Roty, muzyka Paolo Giorza oraz Stanisław Moniuszko,
• 1866: Rozbójnik morski, balet w 2 aktach wg Le Pirate Filippo Taglioniego, muzyka Adolphe-Charles Adam.

Twórczość Turczynowicza do dziś cieszy się uznaniem i stanowi istotny element polskiego dziedzictwa kulturowego w dziedzinie baletu.

Twórczość

W kulturze baletowej Warszawy, duże zmiany wprowadził Maurice Pion, który już wcześniej wystawił Sylfidę według Filippo Taglioniego w Teatrze Wielkim w 1839 roku. Jednak Roman Turczynowicz, obok samego Taglioniego, stał się kluczowym twórcą, który umocnił nowy nurt estetyczny w tamtejszym repertuarze baletowym. To on jest odpowiedzialny za choreografie wielu znanych baletów romantycznych, inspirowanych francuskimi inscenizacjami.

Wśród najważniejszych dzieł, które opracował dla warszawskiej sceny, znajdują się: Le Diable à quatre (znany jako Hrabina i wieśniaczka w 1847), Giselle (1848), Piękna dziewczyna z Gandawy (1848), Diabeł kulawy (1849), Katarzyna, córka bandyty (1850), Esmeralda (1851), Asmodea, diabeł rozkochany (1853), Paquita (1854), Korsarz (1857) oraz Marco Spada, czyli Córka rozbójnika (1858). Ostatnimi wystawieniami, które zrealizował, były dwa włoskie balety: Modniarki, czyli Karnawał paryski w 1859 oraz Monte Christo w 1866 roku. W tym czasie również wznowił Rozbójnika morskiego wg Filippo Taglioniego.

Turczynowicz nie ograniczał się jednak do dużych widowisk. Tworzył także własne divertissements taneczne. Wśród jego popularnych dzieł można wymienić Tańce perskie (1849) oraz Uroczystość róż (1852), oba oparte na muzyce Józefa Stefaniego. Dodatkowo, w 1860 roku stworzył oryginalny balet pełnospektaklowy Dziewice jeziora, do którego muzykę skomponował Gabriel Rożniecki. Pracował również nad tanecznymi scenami w licznych operach, pełniąc rolę pierwszego choreografa tańców polskich w narodowych dziełach Stanisława Moniuszki, jak Halce (1858), Hrabinie (1860) oraz Strasznym dworze (1865).

Po zakończeniu kariery artystycznej w 1867 roku, Turczynowicz przeszedł na emeryturę w Warszawskich Teatrach Rządowych, jednak jeszcze przez 15 lat pozostawał w pamięci społeczności, która z uznaniem wspominała jego dokonania. Zmarł w Warszawie 21 maja 1882 roku, a jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 177 wprost-6-6).

Czytając wspomnienia „Kuriera Warszawskiego” z dnia po jego śmierci, zrozumieć można, jak wielki był jego wkład w rozwój warszawskiego baletu. Gazeta podkreśla, że „Czterdziestoletnią pracę zmarły poświęcił obranemu przez siebie zawodowi, a balet warszawski zawdzięcza mu część swej sławy”. Jego uczniowie i tancerze, których kształcił w warszawskiej szkole baletowej, wnieśli wiele do sztuki choreograficznej do czasu wybuchu II wojny światowej, a inspiracje jego choreografią przetrwały są do dziś.

Dzięki jego osiągnięciom, imię Romana Turczynowicza nosi od 1979 roku Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa w Warszawie, co stanowi hołd dla tej znaczącej postaci w historii polskiego baletu.

Życie prywatne

W 1836 roku w życiu Romana Turczynowicza miał miejsce wyjątkowy moment, gdy ożenił się z Konstancją Damse, swoją koleżanką z Teatru Wielkiego, która była uznaną artystką baletu. Konstancja, córka znanego aktora, kompozytora i dyrygenta Józefa Damsego, zyskała rozgłos dzięki swoim osiągnięciom w sztuce tańca. Już w 1843 roku, jako Konstancja Turczynowicz, stała się pierwszą tancerką w Warszawskich Teatrach Rządowych. Znana była z roli wybitnej solistki charakterystycznej oraz jako jedna z najbardziej prominentnych artystek w warszawskim balecie romantycznym, występując w Teatrze Wielkim.

Para doczekała się licznego potomstwa. Ich dzieci to: Józef (1837-1893), Karolina (1839-?), Jan Konstanty (1840–1878), Franciszek Ksawery (1841-1863), Antoni Feliks (1844-?), Roman (1848–1850), oraz dwójka ich dzieci, aktor Leonard (1856–1899) i aktorka Marianna Justyna, znana przede wszystkim jako Maria (1860–1882). Warto podkreślić, że dwaj synowie Romana i Konstancji, Józef oraz Franciszek Ksawery, aktywnie uczestniczyli w powstaniu styczniowym, demonstrując zaangażowanie swojej rodziny w sprawy narodowe.

---

Oceń: Roman Turczynowicz

---