Józef Diament

---

Czasy przedwojenne

W historii wielu osób można odnaleźć fascynujące szczegóły dotyczące ich życia i przemian. Józef Diament był jednym z takich przypadków, ponieważ jego historia w znaczący sposób odzwierciedla losy spolonizowanego Żyda radomskiego.

W wieku 24 lat postanowił on sformalizować zmianę swojego imienia, przekształcając je z Szmul-Josek na Samuel Józef. Ta decyzja obrazuje nie tylko jego osobisty wybór, ale także głębszy proces asymilacji, z jakim mierzył się w swoim życiu. Co ważne, jego zaangażowanie w polską kulturę widać także w przypadku jego córek, którym nadano typowo polskie imiona: Stefania i Henryka.

Przed II wojną światową Diament pracował jako buchalter, a jego działalność obejmowała również współwłasność w odlewni żeliwa. Możliwe, że chodzi o zakład znajdujący się przy ulicy Średniej 7 w Radomiu, znany jako odlewnia Glinice. Interesujące jest również to, że nie angażował się w życie lokalnej społeczności żydowskiej, co może być odzwierciedleniem jego osobistych wyborów i kontekstu historycznego, w którym żył.

Żydowski Komitet Samopomocy Społecznej

W wrześniu 1939 roku Józef Diament objął swoją pierwszą rolę publiczną, stając się zastępcą Jakuba Goldberga, który był przewodniczącym Tymczasowego Komitetu Żydowskiego. Komitet ten został powołany przez Niemców i wyodrębniony z Komitetu Obywatelskiego po tym, jak przedwojenne władze opuściły Radom. Jego głównym celem było udzielanie wsparcia żydowskim mieszkańcom miasta, którzy znajdowali się w trudnej sytuacji.

Na mocy decyzji z 26 września Diament został przewodniczącym nowo utworzonego Żydowskiego Komitetu Samopomocy Społecznej, co sprawiło, że stał się głównym przedstawicielem lokalnej społeczności żydowskiej w oczach Niemców. Dla wielu radomskich Żydów jego osoba była zupełnie nieznana.

W ramach swoich obowiązków, Komitet miał zająć się organizowaniem funduszy oraz płaceniem wysokich kontrybucji na rzecz niemieckich władz. Diament musiał zmierzyć się z poważnym problemem, gdyż miejscowi Żydzi w październiku 1939 roku nie byli w stanie zebrać wymaganego ekwiwalentu w wysokości 300 000 złotych oraz 10 000 marek. W związku z tym, Diament podjął kroki do zorganizowania rzeczowego ekwiwalentu dla tej kontrybucji.

Współpracując z gestapo, udał się z delegacją do Łodzi, gdzie zakupił materiały, takie jak płótno, nici i guziki. Z tych surowców w Radomiu szyto bieliznę dla niemieckiej armii, co miało istotne znaczenie w kontekście współpracy z okupantem.

Judenrat

W grudniu 1939 roku, w wyniku decyzji generalnego gubernatora Hansa Franka, generał SS Fritz Katzmann powołał Józefa Diamenta do utworzenia żydowskiej Rady Starszych, znanej jako Judenrat. Choć diament był wówczas osobą stosunkowo mało znaną w mieście, postanowił, że jego współpracownikami zostaną zasłużeni członkowie Żydowskiego Komitetu Samopomocy Społecznej, co przekształciło istniejący Komitet w Judenrat. Taki skład Rady zyskał znaczące zaufanie mieszkańców.

Warto zauważyć, że kompetencje Judenratu, którym kierował Diament, były niejasne w początkowym okresie jego działalności. Nie ustalono, czy zarządzał jedynie miastem, czy też całym dystryktem. Część źródeł wskazuje na istnienie dwóch Judenratów w Radomiu (miejskiego i dystryktowego), podczas gdy inne sugerują, że Diament był odpowiedzialny za jedyną Radę obejmującą Żydów całego dystryktu. Niezależnie od tego, szybko stał się kluczowym przedstawicielem wszystkich Rad Żydowskich w regionie, sprawując nadzór nad rozbudowanym aparatem administracyjnym z Radomia.

Józef Diament, jako doradca ds. opieki społecznej przy szefie dystryktu radomskiego, współpracował z Żydowską Samopomocą Społeczną (ŻSS), regularnie uczestniczył w posiedzeniach jej komitetu. Wykorzystywał swoje stanowisko przewodniczącego Judenratu, aby angażować się w sprawy dotyczące zakwaterowania, wsparcia medycznego oraz pomocy materialnej dla żydowskich wysiedleńców, którzy przybywali do dystryktu radomskiego. Był również aktywnym organizatorem, podróżując po dystrykcie samochodem, osobiście monitorując procesy przesiedleń, a także współpracując z niemieckimi władzami, niejednokrotnie wynegocjowując ustępstwa.

W styczniu 1942 roku Diament wymusił na okupacyjnych władzach rezygnację z przesiedlenia Żydów z terenów wiejskich Firleja, Jedlni, Stromca, Wierzbicy i Wolanowa do gett w większych miastach. Niemcy z kolei utworzyli w tych miejscowościach niewielkie getta. Jeszcze w tym samym miesiącu, dzięki interwencji Diamenta, odroczono planowaną akcję wysiedleńczą 30% Żydów zamieszkujących Iłżę. Kiedyś, gdy nie było możliwości zmiany decyzji niemieckich, Diament starał się, żeby przesiedlenia odbywały się bez udziału Niemców, co miało miejsce na przykład w marcu 1941 roku w Przytyku. W innych przypadkach podjął starania o uzyskanie prawa do samodzielnego rozlokowania wysiedleńców, co miało miejsce w Głowaczowie w 1941 roku.

Judenrat pod przewodnictwem Diamenta prowadził różne instytucje, takie jak Szpital Starozakonnych, sierociniec oraz Dom Starców i Kalek, dążąc do wsparcia najuboższych poprzez dostarczanie żywności i odzieży. W październiku 1940 roku Rada podjęła pierwsze kroki w kierunku przywrócenia szkolnictwa żydowskiego w mieście. Jednakże rok 1941 przyniósł ograniczenie kompetencji Judenratu do funkcji wyłącznie administracyjnych, a taką samą rolę pełnił także w radomskim getcie, które zostało założone w kwietniu 1941 roku.

Władze niemieckie postrzegały Judenrat jako narzędzie do kontroli ludności żydowskiej, odpowiedzialne za zbieranie statystyk, prowadzenie ewidencji, co ułatwiało Niemcom wprowadzanie kolejnych kontrybucji oraz represji. Taki stan rzeczy doprowadził do powojennych oskarżeń wobec radomskiego Judenratu oraz jego przewodniczącego o kolaborację i korupcję. Kiedy 1 grudnia 1942 roku wydano zarządzenie o przymusowym wysiedleniu z Radomia 2000 Żydów, na Judenracie spoczęło zobowiązanie do sporządzenia listy przesiedleńców. Pojawiły się plany dotyczące usunięcia najuboższych obywateli z miasta. Mimo uchwały Rady, która zakazywała uzależniania obecności na liście wysiedleńczej od poziomu ubóstwa, Diament zlecił Żydowskiej Samopomocy Społecznej zebranie danych o tych, którzy korzystali z pomocy. Na listach, które powstały, pojawiło się 271 ubogich rodzin, co spowodowało kryzys w akcji pomocowej, gdyż zwykli Żydzi obawiali się korzystać z usług ŻSS i starali się, niejednokrotnie z użyciem łapówek, o ich wykreślenie z ewidencji. W obliczu skandalu Diament chciał zrezygnować z funkcji doradcy ds. opieki społecznej, lecz jego dymisja nie została przyjęta. Obwiniano go także o zaniedbania oraz wystawne życie, co wykazał Emanuel Ringelblum w swojej Kronice getta warszawskiego, informując, że w listopadzie 1941 roku, podczas gdy Diament przebywał na letnisku w Otwocku, w Radomiu za sprawą Judenratu gestapo przeprowadziło egzekucję na 30 Żydach z Baranowicz.

Śmierć

W dniu 28 kwietnia 1942 Józef Diament, razem ze swoim zastępcą Arnoldem Merynem oraz innymi osobami z Rady, został zatrzymany i oskarżony o nadużycia w gospodarce, co doprowadziło do ich aresztowania. Osoby te zostały umieszczone w więzieniu w Radomiu.

W dniu 21 lipca 1942 roku, po okresie niewoli, oskarżeni zostali przewiezieni do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, gdzie ostatecznie ponieśli tragiczny i nieraz wspominany śmierć.

---

Oceń: Józef Diament

---