Jacek Malczewski

---

Życiorys

Jacek Malczewski przyszedł na świat w Radomiu, w rodzinie szlacheckiej o obniżonym statusie herbu Tarnawa. Ród Malczewskich, pochodzący z Malczewa, wydał na świat także Antoniego Malczewskiego, który uznawany był za uznanego poetę. Postać Antoniego była istotna, ponieważ ta gałąź rodziny samowolnie zmieniła herb, który związany był z ich przodkami na Abdank. Z kolei Jacek był siostrzeńcem Wandy Malczewskiej, znanej mistyczki oraz bliskim krewnym generała Wojska Polskiego Juliusza Tadeusza Tarnawa-Malczewskiego, który piastował stanowisko ministra spraw wojskowych podczas przewrotu majowego. Warto zaznaczyć, że Jacek łączył swoje korzenie również z Teodorem Korwin-Szymanowskim, ponieważ ojciec Teodora i dziadek Jacka byli rodzeństwem, a także z takimi postaciami jak Jadwiga Łuszczewska, Karol Szymanowski i Jarosław Iwaszkiewicz.

Przez pierwsze trzynaście lat życia, Jacek był pod opieką swoich rodziców, Juliana oraz Marii z Korwin-Szymanowskich. Jego ojciec pełnił funkcję generalnego sekretarza w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim guberni radomskiej, a matka była córką byłego oficera wojsk napoleońskich, Aleksandra Szymanowskiego. W 1867 roku rodzice wysłali Jacka do majątku wuja Feliksa Karczewskiego, gdzie nauczycielem i opiekunem Jacka został Adolf Dygasiński. Już cztery lata później, w wieku siedemnastu lat, Malczewski przeniósł się do Krakowa, aby kontynuować naukę w gimnazjum św. Jacka.

W 1872 roku młody artysta zaczął swoje formalne kształcenie artystyczne pod okiem Leona Piccarda oraz jako wolny słuchacz w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Zachęcony przez ojca oraz Jana Matejkę, który docenił zdolności rysunkowe Jacka, zdecydował się na porzucenie gimnazjum na rzecz nauki w SSP. Jacek rozpoczął studia w SSP w 1873 roku, a jego mentorami byli wybitni malarze: Władysław Łuszczkiewicz oraz Feliks Szynalewski. Jednakże, już w 1872 roku Jacek miał zamiar wyjechać do Paryża, o czym informował swojego ojca.

Jego nieustępliwość doprowadziła do tego, że w październiku 1875 roku, wbrew woli ojca oraz Matejki, podjął decyzję o wyjeździe na osiem miesięcy do Paryża. W latach 1876-1877 Malczewski studiował w pracowni Henri Ernesta Lehmanna, a także zwiedzał Académie Suisse. Po krótkim powrocie do pracowni Matejki w jesieni 1877 roku, w 1879 Jacek zakończył kurs kompozycji w jego klasie mistrzowskiej. Później, w 1880 roku, Malczewski wyruszył w podróż do północnych Włoch, a w 1884 trafił do pałacu w Rozdole Karola Lanckorońskiego, gdzie uczestniczył w archeologicznej ekspedycji do Azji Mniejszej zwaną archeologiczną. Przyjaźń z Lanckorońskim stała się fundamentem ich partnerskiej współpracy.

W 1883 roku Jacek stworzył swój przełomowy obraz, zatytułowany „Śmierć Ellenai”, który zachwycił swoją naturalistyczną estetyką i określony detalizm, zyskując uznanie ze strony Matejki. Rok 1884 oznaczał dla Malczewskiego osobistą stratę, ponieważ zmarł jego ojciec, co skłoniło go do realistycznego uchwycenia tego wydarzenia przez smutne szkice. W 1885 roku artysta przeniósł się do Monachium, gdzie poznał Józefa Brandta. W latach 80. i na początku 90. XX wieku, pod silnym wpływem sztuki Artura Grottgera, Jacek stworzył szereg obrazów przedstawiających życie codzienne powstańców narodowych zesłanych na Syberię. Obrazy takie jak „Niedziela w kopalni” (1882), „Na etapie” (1883), „Sybiracy” (1891) oraz „Wigilia na Syberii” (1892) ukazywały kontemplacyjne chwile odpoczynku, modlitwy oraz czas żalu przy zmarłych sybirakach.

Przełomem w jego karierze stały się „Melancholia” (1890-1894) oraz „Błędne koło” (1895-1897), które stały się symbolami polskiego symbolizmu w malarstwie. „Melancholia” zyskała status zbiorowego portretu Polaków zanurzonych w emocjonalnym cierpieniu i apatii. Znajdowała się w niej też tajemnicza postać w czerni, mogąca symbolizować więcej niż sama depresja, wiążąc się z nadzieją na przyszłość. Podobnie „Błędne koło,” z postaciami tańczącymi w spontanicznym rytmie, miało tę samą charakterystykę. Oba dzieła zainspirowały Stanisława Wyspiańskiego do stworzenia dramatycznej symboliki w „Weselu” (1901).

W 1896 roku artysta zajął stanowisko wykładowcy w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jacek był jednym z założycieli elitarnego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w 1897 roku oraz nauczycielem na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego (1899-1911), wspierając tym samym kobiety, które miały utrudniony dostęp do sztuk pięknych. Malczewski prowadził wykłady również w dwóch szkołach artystycznych dla kobiet – jednej prowadzonej przez Teofilię Certowicz (od 1897 roku) oraz drugiej przez Marię Niedzielską. W tym trudnym czasie doświadczył kolejnej straty, gdy w 1898 roku odeszła jego matka. Z tego powodu namalował „Thanatos” (1898-1899), w którym dominował motyw śmierci, obecny w jego twórczości.

W 1900 roku Malczewski stanął w konflikcie z rektorem ASP Juliannem Fałatem, co spowodowało, że opuścił uczelnię na pełne 10 lat. Jednak jego kariera artystyczna nie skończyła się, a od 1903 roku odbywały się wystawy jego obrazów najpierw w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i Lwowie, potem w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie.

W 1908 roku artysta otrzymał tytuł profesora, a rok później Nagrodę Akademii Umiejętności z fundacji Probusa Barczewskiego za obraz „Grosz czynszowy.” Z chwilą, gdy w 1910 roku rektorem ASP został Teodor Axentowicz, Malczewski powrócił na stanowisko profesora, a w 1912 roku objął funkcję rektora. Pełnił tę rolę aż do wybuchu I wojny światowej, kiedy to opuścił Kraków ze względu na zagrożenie frontem wschodnim. W początkowych miesiącach wojny przebywał w Wiedniu, starając się przekonać władze austro-węgierskie o swojej lojalności. Do rodzinnego Krakowa Malczewski wrócił dopiero w 1916 roku, a w 1921 roku ustąpił z posady profesora ASP. Jubileusze życia, a także pracy artystycznej, celebrował poprzez organizowanie wystaw swoich dzieł w miastach takich jak Kraków, Lwów, Warszawa oraz Poznań.

W latach 1923-1926 mieszkał w XIX-wiecznym dworze w Lusławicach, gdzie zainicjował szkółkę malarską dla dzieci pochodzących z wiosek. W 1923 roku stworzył tryptyk „Mój pogrzeb”. Na początku lat 20. XX wieku pełnił funkcję prezesa honorowego Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie. W 1927 roku, uzyskał nagrodę artystyczną miasta Warszawy, a w październiku 1928 roku został członkiem czeskiej Akademii Nauki i Sztuki. W 1929 roku artysta został uhonorowany Wielkim Złotym Medalem na Wystawie Krajowej w Poznaniu. Pod koniec swojego życia, Jacek Malczewski stracił wzrok. Zmarł 8 października 1929 roku w Krakowie. Przed śmiercią wyraził swoją wolę, by po śmierci spocząć na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, lecz zgodnie z życzeniem przedstawicieli Akademii Sztuk Pięknych oraz Towarzystwa Sztuk Pięknych spoczął w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

Życie prywatne

W 1887 roku Jacek Malczewski wstąpił w związek małżeński z Marią Gralewską, córką krakowskiego aptekarza. Z tego związku przyszły na świat dzieci: ich córka Julia w 1888 roku oraz syn Rafał, urodzony 24 października 1892 roku, który później również stał się malarzem. W 1900 roku artysta poznał Marię Kingę Balową, z którą zdradzał swoją małżonkę przez długi czas, bo aż 13 lat. Balowa odgrywała w jego życiu rolę muzy, a jej wizerunek często pojawiał się na jego płótnach. Z kolei Gralewska, odkrywając niewierność męża, zmagała się z trudnościami związanymi z jego zdradą, które sprawiły, że nie mogła mu tego wybaczyć.

Podczas swojego pobytu w Krakowie, Malczewski wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania, co wiązało się z jego pracą artystyczną. W latach młodzieńczych, kiedy uczył się w gimnazjum, mieszkał w internacie pod opieką Adolfa Dygasińskiego, który mieścił się przy ul. Floriańskiej. W 1873 roku artysta przeniósł się do samodzielnego pokoju u profesora Izydora Kopernickiego, który znajdował się przy ul. Sławkowskiej 26. Rah, wynajmując różnorodne pracownie, malował m.in. przy ul. Lubicz oraz w dworku Dettloffów, usytuowanym na Czerwonym Prądniku przy ul. Wileńskiej 5.

Przed ślubem, w 1887 roku, mieszkał w lokalu przy ul. Brackiej 10. Po zawarciu związku małżeńskiego, osiedlił się wraz z żoną u teścia, Fortunata Gralewskiego, który mieszkał przy ul. Szczepańskiej 1. Później osiedlili się przy ul. Batorego 20, gdzie artysta miał również swoją pracownię.

W latach 1899–1911 Malczewski mieszkał i pracował w willi „Pod Matką Boską” przy ul. Księcia Józefa 29. Zamieszkanie w tej willi jest datowane na lata 1899-1914, choć istnieją różnice w interpretacji dat według różnych źródeł, np. według Bednarskiego, co do długości jego pobytu. Artysta i jego rodzina krótko zamieszkali także przy ul. Karmelickiej 29, a następnie w 1911 roku przeprowadzili się do domu barona Jana Franciszka Konopki, który mieścił się przy ul. Krupniczej 8. Ostatecznie, od października 1926 roku, Jacek Malczewski zamieszkiwał w domu architekta Tadeusza Glińskiego, zlokalizowanym przy ul. Anczyca 7, gdzie również zmarł.

Upamiętnienie

W Radomiu, mieście, które dba o pamięć po Jacku Malczewskim, znajdują się istotne miejsca i pomniki upamiętniające tego utalentowanego artystę. Na przykład, ulica Malczewskiego jest jednym z wielu oznak szacunku dla jego twórczości. Przy ul. Malczewskiego 8 na ścianie kamienicy zamontowano tablicę, która upamiętnia jego osiągnięcia artystyczne.

Na skwerze u zbiegu ulic Malczewskiego i Struga, w pobliżu Resursy Obywatelskiej, w 1985 roku odsłonięto pomnik malarza, który powstał dzięki wysiłkom prof. Stanisława Radwańskiego. Brązowa figura przedstawia Jacka Malczewskiego z paletą i pędzlem w ręku, symbolizując jego twórczy dorobek.

W 1925 roku Rada Miejska Radomia postanowiła uhonorować jego pamięć przez ufundowanie stypendium naukowego noszącego jego imię. Dodatkowo, Malczewski jest patronem wyjątkowego muzeum, które prezentuje bogactwo kultury polskiej w obszarze archeologii, historii, literatury, przyrody oraz sztuki (Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu).

W ramach budżetu obywatelskiego w Radomiu tworzony jest szlak murali, który będzie przedstawiał wielkoformatowe obrazy malarza. Obecnie w mieście znajduje się pięć takich murali, w tym:

• „Zatruta studnia z chimerą”, umiejscowiony na budynku Wydziału Sztuki Uniwersytetu Radomskiego im. Kazimierza Pułaskiego, przy ul. Malczewskiego 22,
• „Kobieta z faunem”, który zdobi ścianę VII Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego, ul. Warszawska 12,
• „Pytia”, znajdujący się na Wydziale Transportu, Elektrotechniki i Informatyki Uniwersytetu Radomskiego im. Kazimierza Pułaskiego, przy ul. Malczewskiego 29,
• „Zatruta studnia I” na ścianie wyremontowanej kamienicy przy ul. Niedziałkowskiego 16,
• „Autoportret z muzą”, znajdujący się na kamienicy przy ul. 25 Czerwca.

Wszystkie te murale zostały stworzone przez Łukasza Rudeckiego, ukazując niezwykłe podejście do malarstwa Malczewskiego.

W Krakowie również można spotkać ulicę Malczewskiego, zlokalizowaną w dzielnicy VII Zwierzyniec. Na elewacji willi „Pod Matką Boską”, przy ul. Księcia Józefa 29, umieszczono tablicę pamiątkową, która została wmurowana w 1996 roku. Jej autorem jest Mariusz Wasilewski. Kolejna tablica pamiątkowa znajduje się na kamienicy przy ul. Krupniczej 8.

W Gdańsku, na Placyku Rekreacyjnym im. Jacka Malczewskiego, usytuowanym u zbiegu ulic Malczewskiego i Kościelnej, w 2014 roku odsłonięto pomnik-popiersie artysty, który został odlany z brązu i umieszczony na postumencie z granitu. Autor projektu to Tomasz Radziewicz.

W centrum wsi Wielgie w gminie Ciepielow można dostrzec skwerek dedykowany twórczości Malczewskiego, gdzie znajduje się pomnik-popiersie artysty oraz galeria reprodukcji jego obrazów.

Dodatkowo, w 2003 roku Narodowy Bank Polski, w celu upamiętnienia Jacka Malczewskiego, wydał srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 zł oraz monetę okolicznościową z nordic gold o nominale 2 zł. Obie monety są częścią serii „Polscy Malarze XIX/XX wieku”. W ten sposób pamięć o Malczewskim trwa nie tylko w przestrzeni publicznej, ale również w numizmatyce.

Wywód genealogiczny

Rodzina Malczewskich ma bogatą historię, która jest niezwykle interesująca i pełna wyjątkowych postaci. Szczególnie ważnym członkiem tej rodziny jest Jacek Malczewski, który jest znanym malarzem, a jego pochodzenie odgrywa istotną rolę w kontekście jego twórczości.

4. Stanisław Malczewski (1798–1848)	_			_		_
	_	_	2. Julian Malczewski (1820–1883)
5. Maria Julia Żurawska (zm. 1835)	_	_		_	_
	_			_	_	1. Jacek Malczewski (1854–1929)
6. Aleksander Korwin-Szymanowski				_	_
	_	_	3. Maria Korwin-Szymanowska (zm. 1898)	_	_
7. Bronisława	_	_		_
	_

Twórczość

Jacek Malczewski jest jednym z najważniejszych polskich artystów, którego prace wciąż fascynują miłośników sztuki. W swojej twórczości stworzył wiele rysunków i szkiców, a także około 2000 obrazów, z których do dzisiaj zachowało się prawie 1200. Znacząca część jego dzieł, obejmująca 68 obrazów, szkiców oraz 18 rysunków i akwarel, znajduje się w Galerii Sztuki we Lwowie, co czyni ją jedną z kluczowych miejsc dla badaczy i entuzjastów jego twórczości.

Malczewski jest często określany jako „najwybitniejszy przedstawiciel polskiego symbolizmu”, co podkreśla Dariusz Markowski. Jego obrazy wyróżniają się niesamowitą urodą polskiego krajobrazu, w szczególności poprzez odniesienia do folkloru. Jest on artystą, którego twórczość jest głęboko osadzona w poetyce symbolizmu, a także zabarwiona tematyką patriotyczną. Jednocześnie nawiązywał do realizmu, szczególnie w swoich pracach dotyczących zesłania Polaków na Syberię, często czerpiąc inspiracje z literatury, jak w przypadku „Śmierci Ellenai”, czy tematów biblijnych, takich jak „Chrystus przed Piłatem”.

Artysta angażował się także w tworzenie portretów, pejzaży oraz autoportretów. Styl Malczewskiego, pełen kontrastów, powinien być widziany jako amalgamat między liryzmem brutalności a wyrafinowaniem i wulgarnością. Oprócz tego jego twórczość koncentrowała się na kilku powracających motywach, z każdą nową interpretacją dodając nowy wymiar do wcześniej analizowanych treści.

Obrazy

W latach 70. podczas swojego pobytu w Paryżu, Malczewski stworzył koncepcję obrazów o tematyce patriotyczno-martyrologicznej, mocno inspirowanej dziełem Juliusza Słowackiego „Anhelli”. Mistcyzm i mesjanizm, które przenikają poemat Słowackiego, można dostrzec również w malarstwie Malczewskiego, zwłaszcza w „Śmierci Ellenai”. Ten motyw powraca w kolejnych pracach, które powstały między 1906 a 1908 roku, a które również noszą ten sam wspólny tytuł.

W twórczości Malczewskiego niezwykle istotną rolę odgrywał pejzaż. Druga połowa XIX wieku to czas dynamicznego rozwoju polskiego malarstwa pejzażowego, które zaczynało się dystansować od dominującego przez lata historyzmu, reprezentowanego przez Jana Matejkę, z którym Malczewski miał styczność jako jego uczeń. Malarz, ośmielając się do przedstawienia historii w nowym kontekście, ukazywał pejzaż, który w jego dziełach pojawia się mniej więcej jako tło dla kompozycji figuralnych, wzmacniając wrażenia atmosferyczne czy symboliczne.

Postacie w jego obrazach, szczególnie te kobiece, zdają się być wykute w marmurze, a malowane płaszczyzny ciała z zaciekawieniem ukazują ich konstrukcję. Stanisław Witkiewicz pisał: „Jak nikt inny z polskich malarzy. To niesłychane opanowanie przedmiotu, ta ścisła proporcjonalność płaszczyzn, położonych szerokim pędzlem, bez wahań i poprawek, przypomina najświetniejszych mistrzów dawnej sztuki”.

„Świat jego wyobraźni to świat dynamicznie rozumianych zgniłotęczowych kolorów i pełnych witalności kształtów, świat szerokich, rozświetlonych słońcem, syntetycznie zobaczonych pejzaży i pojawiających się w tych pejzażach czy na ich tle, tuż przed widzem, przedziwnie wyposażonych i przystrojonych, realnych, fantastycznych i alegorycznych postaci.” – Mieczysław Porębski

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o jednym z jego mentorów, zapraszamy do lektury tekstu o Janie Matejce.

Spuścizna

Twórczość Jaceka Malczewskiego wykracza poza granice malarstwa, wpływając także na działania artystyczne wielu pokoleń. Znany poeta Jacek Kaczmarski dostrzegł w jego pracach potrzebę stworzenia wewnętrznego, wyimaginowanego świata. Według Kaczmarskiego, takie elementy stały się inspiracją dla jego dzieła pt. „Powrót z Syberii”. Dodatkowo, utwór „Wigilia na Syberii” zawdzięcza swój temat konkretnemu obrazowi Malczewskiego o tej samej nazwie.

Piosenka „Zatruta studnia” jest bezpośrednio związana z cyklem obrazów Malczewskiego noszącym tę samą nazwę, przy czym szczególne odniesienie dotyczy najbardziej obrazów z numerem piątym. Na albumie Muzeum można znaleźć jeszcze jeden utwór zainspirowany wizualnym światem Malczewskiego – „Zesłanie studentów”. Jego twórczość w znaczący sposób wpłynęła na inne dziedziny sztuki, w tym na film.

Malarstwo Malczewskiego znacząco zainspirowało wybitnego reżysera Andrzeja Wajdę. W jego znanym filmie „Wesele” z 1972 roku, wąs postaci granej przez Marka Walczewskiego został podkręcony, aby widzowie mogli dostrzec zbliżenie do postaci z Autoportretu w zbroi Malczewskiego. W filmie „Brzezinie” z 1970 roku zauważano wiele podobieństw do dzieł Malczewskiego, analizując konkretne kadry, które przywodziły na myśl takie obrazy jak „Śmierć” (1902), „Autoportret z Thanatosem” (1919) oraz – co szczególnie istotne – cykl „Zatruta studnia”.

Ordery i odznaczenia

Jacek Malczewski, wybitny artysta, został odznaczony wieloma prestiżowymi nagrodami w uznaniu jego zasług dla kultury polskiej. Wśród jego wyróżnień znajdują się:

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 30 kwietnia 1927 roku,
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, otrzymany 13 lipca 1921 roku.

---

Oceń: Jacek Malczewski

---