Jan Gottlieb Bloch

---

Nauka i praca

Jan Gottlieb Bloch przyszedł na świat w rodzinie żydowskiej, jako potomek Selima i Fryderyki Neumark. Jego ojciec prowadził niewielką farbiarnię wyrobów włókienniczych, która najpierw funkcjonowała w Radomiu, a później przeniesiona została do Warszawy. Jan miał ośmioro rodzeństwa i zdołał ukończyć szkołę realną w stolicy. W okolicach 1851 roku, mając piętnaście lat, przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął pracę jako goniec w banku Henryka Toeplitza, równocześnie kontynuując naukę w warszawskim gimnazjum. Po zakończeniu pracy w banku, zaangażował się w administrację dóbr ziemskich na Podolu. W 1851 roku zdecydował się na porzucenie judaizmu i przyjęcie kalwinizmu.

W wieku dziewiętnastu lat, Bloch podjął pracę w Petersburgu. Rozpoczął od młyna parowego, lecz szybko jego zainteresowania skierowały się na budowę kolei. Jako przedsiębiorca, początkowo zajmował się robotami budowlanymi związanymi z linią warszawsko-petersburską, a jednym z jego osiągnięć było wybudowanie stacji kolejowej w Petersburgu. Dzięki zdobytemu majątkowi, mógł wrócić do kraju i założyć własny dom bankowy w 1862 roku. Jednak przed tym krokiem, świadomy swojego braku obycia, postanowił wyjechać za granicę, aby zdobyć wiedzę i nawiązać nowe kontakty biznesowe. Studiował na kilku niemieckich uczelniach, w tym przez pewien czas na uniwersytecie w Berlinie, ale szczegóły dotyczące jego studiów pozostają nieznane. Po powrocie, stał się dobrze ułożonym człowiekiem.

Bloch szybko nawiązał znajomość z piękną Emilią, córką doktora Henryka Kronenberga, i ostatecznie wziął z nią ślub. Zamieszkał w Warszawie, gdzie nabył okazały dom i założył znaczący kantor bankowy. Od 1864 roku zaczynam inwestować swoje kapitały w różne przedsięwzięcia przemysłowe, między innymi w młyn parowy, który zmodernizował, oraz w piekarnię mechaniczną. Warto dodać, że jego wkład w przemysł cukrowniczy był istotny — kupował oraz unowocześniał cukrownie, takie jak „Częstocice” w Radomskiem, „Dobrzelin” w Kutnowskiem czy „Żytyń” na Wołyniu. Bloch był także zaangażowany w eksploatację lasów na Wołyniu, a jego zainteresowania obejmowały wiele dziedzin, w wyniku czego stał się uznawanym ekonomistą i finansistą.

Dom bankowy Jana Blocha, choć nie największy, był znaczącym uczestnikiem branży finansowej, funkcjonując przez blisko pięćdziesiąt lat. Rywalizacja z Leopoldem Kronenbergiem, uznawanym za wybitnego finansistę, nie wpłynęła negatywnie na jego pozycję ani na kapitał. Niektóre źródła wskazują, że konwersja Blocha na katolicyzm miała miejsce przy okazji jego ślubu, jednak w rzeczywistości przeszedł na tę wiarę dopiero po 1872 roku. Jeszcze w 1871 roku był delegatem na synod Kościoła i został wybrany do synodalnego komitetu obrachunkowego po raz siódmy z rzędu.

W wieku 39 lat, w 1875 roku, Bloch był już uznawanym ekspertem w kwestiach kolejowych i znajdował się na szczycie swojej kariery, podejmując innowacyjne inicjatywy oraz odnosząc znaczące sukcesy. W 1883 roku nabył 30-włókowy majątek ziemski Łęczna, gdzie znajdowały się żyzne gleby. Miasteczko to, znane z dorocznych jarmarków końskich, zyskało na znaczeniu po prawie 100 latach jako nowe zagłębie węglowe, jednak Jan Bloch nie miał świadomości istnienia pokładów węgla w tym regionie.

Poza rolnictwem, Bloch był aktywnym przedsiębiorcą kolejowym, co stało się jego głównym zajęciem. Jego działalność przypadała na czas intensywnego rozwoju kolei w Rosji. Budowa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej w 1865 roku była pierwszym znaczącym krokiem w Królestwie Polskim i otworzyła mu drogę do dalszych osiągnięć. Na tej budowie uzyskał wysokie dochody dzięki współpracy z innymi inwestorami. Przez następne czterdzieści lat nazwisko Blocha towarzyszyło niemal wszystkim projektom kolejowym w Królestwie Polskim. Jego dalszy rozwój kariery związany był z nabyciem większości akcji kolei brzesko-kijowskiej, brzesko-grajewskiej oraz odeskiej, co doprowadziło do utworzenia Towarzystwa Południowo-Zachodnich Dróg Żelaznych.

W 1882 roku uzyskał koncesję na budowę linii kolejowej Iwangorod (obecnie Dęblin) – Dąbrowa Górnicza, której realizację ukończono w 1885 roku. Kolej ta miała duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego Królestwa Polskiego, przyczyniając się do ożywienia przemysłowego w guberniach kieleckiej i radomskiej. Dzięki tym osiągnięciom, Bloch został członkiem uczonego komitetu przy Ministerstwie Skarbu, otrzymując tytuł radcy stanu. Był dumny, gdy towarzystwo nazywało go generałem, co nie było przypadkowe, gdyż jego tytuł odpowiadał wojskowej randze generała-majora.

Stosunki rodzinne

Jan Gottlieb Bloch, od 12 listopada 1883 był posiadaczem tytułu szlacheckiego, co wiązało się z herbem Bloch. Jego życie osobiste wiązało się z kościołem ewangelicko-reformowanym w Warszawie, w którym 30 sierpnia 1862 poślubił Emilię Kronenberg, córkę Henryka Andrzeja Kronenberga. Z tego małżeństwa pochodziło pięcioro dzieci:

• Maria Katarzyna (zm. 1926), żona Józefa Kościelskiego, poety i polityka, matka literata Władysława Augusta Kościelskiego,
• Henryk Jan (ur. 1866, dziedzic dóbr Łęczna),
• Aleksandra Emilia, żona Józefa Weyssenhoffa, poety i powieściopisarza,
• Emilia, żona Ksawerego Hołyńskiego, rotmistrza gwardii wojsk rosyjskich, a później Michała Ordęgi,
• Janina Maria, żona Kazimierza Kostaneckiego, profesora anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Córka Jana Blocha, Emilia oraz Ksawery Hołyński, byli rodzicami Jana Hołyńskiego, który odniósł sukces jako przedsiębiorca oraz pełnił rolę posła na Sejm w trzech kolejnych kadencjach II Rzeczypospolitej (II – IV).

W ostatnich latach swojego życia, Jan Bloch wykazywał się ogromną aktywnością na polu filantropii. Przeznaczył znaczną część swojego majątku na różnorodne działania społeczne, a w testamencie zapisał duże sumy – mówiono nawet o 400 tysiącach rubli, co odpowiada 2,666 mln złotych polskich.

Jego jedyny syn, Henryk, nie poszedł w ślady ojca, wybierając życie jako średnio zamożny właściciel ziemski. Ożenił się z hrabianką Izabellą Wodzińską i prowadził gospodarstwo w majątku rodzinnym Łęczna. Utrzymywał piękną stajnię koni wyścigowych, jednak w życiu zawodowym nie odegrał znaczniejszej roli.

O działalności kolejowej oraz kantorze Jana Blocha nie słychać było już przed I wojną światową, a w okresie międzywojennym sytuacja nie uległa zmianie, mimo że Emilia Bloch zmarła w 1921 roku.

Jan Gottlieb Bloch spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w kwaterze 181-3/4-1.

Publikacje

Pod kierownictwem Jana Gottlieba Blocha powstały obszerne publikacje w języku rosyjskim, które miały duży wpływ na znaczenie jego pracy w dziedzinie gospodarki i finansów. Wśród nich należy wymienić:

• “Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rosji” (1878), która zdobyła popularność i została przetłumaczona na języki: polski oraz francuski,
• “Finanse Rosji” (1882), również przetłumaczona na języki: polski, francuski i niemiecki.

Do innych ważnych publikacji Blocha, które zasługują na szczególne wyróżnienie, należą:

• “Przemysł fabryczny Królestwa Polskiego” (1884),
• “Ziemia i jej oddłużenie w Królestwie Polskim” (1891),
• “Przyszła wojna” w siedmiu tomach (1893-1898), która zyskała uznanie na całym świecie oraz uznawana jest za najbardziej znaną publikację Jana Blocha, a niekiedy jednoznacznie łączy się z jego nazwiskiem.

Na początku 1901 roku, Akademia Umiejętności zgłosiła “Przyszłą wojnę” do pokojowej Nagrody Nobla. Choć nie przyznano jej, sam fakt nominacji musiał przynieść autorowi ogromną satysfakcję, natomiast w oczach współczesnych wywołał niemałe kontrowersje i zawiść.

Charakterystyka pisarstwa Jana Blocha

Pisarstwo Jana Blocha spotkało się z licznymi trudnościami w akceptacji wśród współczesnych mu autorów, co prowadziło często do jego ignorowania. Jedynym pisarzem, który dostrzegał wartość jego twórczości i wielokrotnie o niej wspominał w sposób pozytywny, był Bolesław Prus, który opisywał Blocha w swoich Kronikach na łamach Tygodnika Illustrowanego.

Jan Bloch angażował się również w ważne kwestie społeczne, w szczególności dotyczące społeczności żydowskiej. W swoich publicznych wystąpieniach nie tylko poruszał te problematyki, ale także skutecznie bronił praw Żydów w Królestwie Polskim, co zasługuje na uznanie.

Biografie Jana Blocha

Do tej pory, przed II wojną światową, jedynym pełnym biogramem Jana Gottlieba Blocha opublikowanym w Polsce był tekst autorstwa uznanego uczonego, Andrzeja Grodka. Po wojnie, Aleksander Bocheński, również renomowany w swoich czasach, podkreślał znaczenie wkładu Blocha w rozwój nauki i jego działalność w różnych dziedzinach.

W 2020 roku na rynku wydawniczym zadebiutowała nowa biografia napisana przez J. Ewę Leśniewską pod tytułem Jan Gotlieb Bloch (1836-1902) i dzieje rodu. W tej publikacji autorka zaprezentowała nieznane wcześniej archiwalne materiały, ukazując Blocha nie tylko jako pioniera polskiej bankowości, ale również jako przemysłowca, przedsiębiorcę i ekonomistę. Warto zaznaczyć, że Bloch był inicjatorem I Pokojowej Konferencji w Hadze oraz potencjalnym kandydatem do pierwszej Pokojowej Nagrody Nobla.

Aleksander Bocheński, w swoim dziele pt. Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego cz. II, w s. 110, stwierdza: “Bloch miał życie przepełnione prowadzeniem wielkich finansów. W tej dziedzinie nie ma wytchnienia ani pomocy, która by mogła oddalić troskę codzienną i zwolnić od trudnych decyzji. Pomimo to, nie tylko rozgłos, sławę, ale i konkretny wpływ na bieg historii świata potrafił zdobyć. Umniejszanie tego sukcesu umniejsza tylko jego pomniejszycieli. Panowie pisarze, tak nie można. Proszę o chwilę zamyślenia przed posągiem Jana Blocha, posągiem, którego w Polsce nie ma.”

W internetowej Encyklopedii PWN znajdujemy dość obszerny biogram: “Bloch Jan Gottlieb, ur. 24 VI 1836, Radom, zm. 7 I 1902, Warszawa, finansista, przemysłowiec, ekonomista”. Ryszard Kołodziejczyk w publikacji Jan Bloch (1836-1902). Szkic do portretu „króla polskich kolei”, wydanej przez PIW w Warszawie w 1983 roku, podejmuje próbę odtworzenia i przedstawienia autentycznego życiorysu polskiego burżua, którego aspiracje i osiągnięcia znacznie wykraczały poza ramy sił społecznych, które bezsprzecznie reprezentował.

Literatura dodatkowa

W dokumentacji dotyczącej Jana Gottlieba Blocha, istotnym źródłem jest publikacja autorstwa Andrzeja Grodeka. Książka nosi tytuł Bloch Jan Gotlib i jest częścią Polskiego Słownika Biograficznego, tom 2: Beyzym Jan – Brownsford Marja, wydana w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności w Werweil 1936 roku. Strony 124–126 zawierają istotne informacje dotyczące życia i osiągnięć Blocha. Ważnym punktem jest również reprint tej publikacji, wydany przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich w Krakowie w 1989 roku, który można znaleźć pod numerem ISBN 83-04-03291-0.

---

Oceń: Jan Gottlieb Bloch

---